छवि पौडेल
बरिष्ठ कृषि विज्ञ
आर्थिक समृद्धिको स्रोतमा रहरबाली
रहर दाल नेपालको प्रमुख दाल बालीमध्ये एक हो, जसले देशको कृषि क्षेत्र र पोषण सुरक्षामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ । विश्वव्यापी बजारमा रहरको माग उच्च रहेको हुँदा यो बाली आर्थिक समृद्धिको स्रोत बन्न सक्छ । नेपालमा कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण र निर्यात प्रवर्धनमा रहर दालको विशिष्ट सम्भावना रहेको छ ।
रहर दालको सम्भावना
नेपालमा रहर दाल उत्पादनका लागि उपयुक्त जलवायु, माटो र परम्परागत ज्ञान उपलब्ध छ । देशका तराई तथा मध्य पहाडी क्षेत्रहरू रहर दाल खेतीका लागि आदर्श मानिन्छन् । प्रमुख सम्भावनाहरूमा निम्न पक्षहरू पर्दछन् ।
जलवायु अनुकूलता
मध्यम तापक्रम र मध्यम वर्षा भएका क्षेत्रमा रहर खेती राम्रो हुन्छ । नेपालको तराई र पहाडी भूभागमा यस प्रकारको जलवायु पाइन्छ ।
जैविक विविधता
नेपालमा विभिन्न प्रजातिका रहर दाल पाइन्छ, जसले बजारमा गुणस्तरीय उत्पादन उपलब्ध गराउन सहयोग पु¥याउँछ ।
मूल्य अभिवृद्धि
रहरबाट विभिन्न मूल्य अभिवृद्धि भएका उत्पादनहरू, जस्तै रहरको पिठो, प्रोटिन पाउडर, र रेडिमेड दालका सुपहरु उत्पादन गर्न सकिन्छ ।
निर्यात सम्भावना
रहर दालको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा अत्यधिक माग छ । भारत, बंगलादेश, र मध्य पूर्वमा विशेषगरी नेपाली रहरको निर्यात सम्भावना उच्च छ ।
अवसरहरू
नेपालमा रहर खेतीको व्यावसायीकरण र प्रतिस्पर्धात्मक लाभ उठाउन विभिन्न अवसरहरू छन् । नेपालमा रहरखेतीको व्यापक सम्भावना छ, विशेषतः पहाडी र तराईका उपयुक्त भूभागहरूमा। जलवायु, उर्वर माटो, र पानीको सहज उपलब्धताले यसलाई आर्थिक रूपमा लाभदायक बनाउन सक्छ । रहर एक महत्त्वपूर्ण दलहन बाली हो, जसले माटोको उर्वरता बढाउन र जैविक खेतीलाई प्रोत्साहन दिन मद्दत गर्छ । यसले घरेलु तथा औद्योगिक उपयोगिता मात्र नभई निर्यातको सम्भावना पनि प्रदान गर्छ । किसानहरूले आधुनिक प्रविधि अपनाएर उत्पादन वृद्धि गर्न सक्छन् । नेपालमा दालको माग उच्च भएकाले रहरखेतीले आत्मनिर्भरता बढाउन, रोजगारी सिर्जना गर्न र ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई मजबुत बनाउन ठूलो योगदान दिन सक्छ । सरकारी नीतिगत सहयोगले यस क्षेत्रमा अझ प्रगति ल्याउन सक्छ ।
रोजगारी सिर्जना
रहर खेती र प्रशोधनले कृषि क्षेत्रमा रोजगारीको अवसर प्रदान गर्दछ ।
पोषण सुरक्षा
रहर प्रोटिनको महत्वपूर्ण स्रोत भएकाले यसले देशको पोषण सुरक्षामा योगदान पु¥याउँछ ।
नवीन प्रविधिको प्रयोग
जैविक खेती, ड्रिप इरिगेसन, र आधुनिक मेसिनरीको प्रयोगले उत्पादनशीलता र गुणस्तर बढाउन सकिन्छ ।
साझेदारी र सहकार्य
कृषि सहकारी संस्था, निजी क्षेत्र, र सरकारका विभिन्न निकायबिच सहकार्य गरी रहर बालीको मूल्य श्रृंखला विकास गर्न सकिन्छ ।
चुनौतीहरू
रहर खेतीका सम्भावनाहरू उच्च भए पनि केही चुनौतीहरू समाधान गर्न आवश्यक छ ।
आधुनिक प्रविधिको कमी
परम्परागत प्रविधिमा निर्भरता रहेका कारण उत्पादन कम छ ।
बजार व्यवस्थापन
किसानहरूलाई उचित बजार र उचित मूल्य उपलब्ध गराउन नसकिने समस्यालाई हल गर्नुपर्छ ।
जलवायु परिवर्तन
मौसमको अनियमितताले रहर खेतीमा असर पार्न सक्छ ।
सिँचाइ अभाव
धेरैजसो खेती वर्षा आधारित रहेको कारण उत्पादन घट्छ ।
सरकारले चाल्नुपर्ने कदमहरू
रहर खेतीको सम्भावना वास्तविकतामा परिणत गर्न सरकारले निम्न कदम चाल्न आवश्यक छ ।
नीति सुधार र कार्यान्वयन
रहर खेती प्रवद्र्धन गर्न विशेष नीति निर्माण ।
निर्यात प्रवर्धनका लागि भन्सार शुल्क घटाउने व्यवस्था।
आधुनिक प्रविधि हस्तान्तरण
किसानहरूलाई आधुनिक कृषि उपकरण र प्राविधिक ज्ञान उपलब्ध गराउने।
जैविक कृषि प्रविधि अपनाउन प्रोत्साहन ।
वित्तीय सहायताको व्यवस्था
किसानहरूलाई सहुलियत दरमा ऋण उपलब्ध गराउने ।
बीमा कार्यक्रम लागू गरी कृषि जोखिम न्यून गर्ने ।
बजार पहुँच सुधार
स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा रहर दालको ब्रान्ड प्रवद्र्धन ।
निर्यातलाई सहज बनाउन आवश्यक पूर्वाधारको विकास ।
शिक्षा र तालिम
किसानहरूलाई आधुनिक खेती प्रणालीबारे तालिम प्रदान गर्ने।
कृषि सहकारीमार्फत ज्ञान आदानप्रदानको सुविधा ।
निष्कर्ष,
नेपालमा रहर दाल खेतीको अपार सम्भावना रहेको छ । सही रणनीति र समन्वयका साथ काम गर्दा यो क्षेत्रले देशको आर्थिक, सामाजिक, र पोषण सुरक्षामा योगदान पु¥याउन सक्छ । सरकार, निजी क्षेत्र, र सहकारीबीच सहकार्य गरी रहर बालीको खेतीलाई आधुनिक, प्रतिस्पर्धी र निर्यातमुखी बनाउन आवश्यक छ । यसले नेपाललाई दाल उत्पादनको अन्तर्राष्ट्रिय केन्द्रका रूपमा स्थापित गर्न सक्नेछ ।
लेखक छवि पौडेल बरिष्ठ कृषि विज्ञ समेत रहेका छन्, उनी कृषि अनुसन्धान परिषद अन्तर्गतका विभिन्न निकायमा समेत लामो समय कार्यरत थिए, हाल अवकाशप्राप्त समयमा समेत किसानहरुको सहयात्री बन्दै कृषिका प्रसारका कामलाई निरन्तरता दिइरहेका छन् ।
