अशिम सापकोटा
संस्थापक, एग्रो टाइम्स मिडिया नेटवर्क

बाँस, जसलाई नेपालीमा ’हरियो सुन’ पनि भनिन्छ, नेपालको पर्यावरणीय र आर्थिक परिप्रेक्ष्यमा महत्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ । यो द्रुत गतिमा बढ्ने र दिगो उपयोगका लागि उपयुक्त वनस्पति मात्र नभई हाम्रो सांस्कृतिक, सामाजिक, र आर्थिक जीवनको अभिन्न अंग पनि हो । नेपाल जस्तो प्राकृतिक स्रोतसम्पन्न देशका लागि बाँसको बहुआयामिक प्रयोगले देशको विकासमा ठुलो योगदान पुर्याउन सक्छ ।

बाँसको परिचय र महत्व
बाँस विश्वका सबैभन्दा छिटो बढ्ने वनस्पतिहरूमध्ये एक हो । यो घाँसको प्रजातिमा पर्दछ र यसको वृद्धि दर एकदमै छिटो हुने भएकाले यो दिगो विकासको एक उत्कृष्ट उदाहरण हो । बाँसको प्रयोग निर्माण सामग्री, फर्निचर, हस्तकलाका सामग्री, कागज उत्पादन, र खानेकुरा (बाँसका टुसा) सम्मका लागि गरिन्छ । यसले वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न पनि ठुलो भूमिका खेल्छ । बाँसले कार्बनडाइअक्साइड सोस्ने क्षमता बढाउँछ र माटोको कटान तथा मरुभूमिकरण रोक्न मद्दत गर्दछ ।

नेपालमा बाँसको प्राकृतिक स्रोत
नेपालमा लगभग ८० भन्दा बढी जातका बाँस पाइन्छ । यी जातका बाँसहरू देशभरका विभिन्न भौगोलिक क्षेत्रहरूमा पाइन्छन्, जस्तै तराई, पहाड, र हिमाली क्षेत्र। बाँसले नेपालका ग्रामीण समुदायहरूको जीवनयापनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ । यसलाई घर निर्माण, चोयाले बुनेका चाल्नो, नाङलो, डोका, मुढा, र अन्य सामग्री बनाउन प्रयोग गरिन्छ । तर, बाँसको आधुनिक र औद्योगिक उपयोग नेपालमा अपेक्षाकृत कम भएको देखिन्छ ।

बाँसको सम्भावना

नेपालमा बाँसको औद्योगिक उपयोगलाई प्राथमिकता दिन सकिन्छ। चीन, भारतजस्ता छिमेकी देशहरूले बाँसको उपयोगबाट आफ्नो अर्थतन्त्रमा सुधार गरेका छन्। चीनमा त बाँसको विषयमा अध्ययन र अनुसन्धान गर्ने विश्वविधालय नै स्थापना गरिएको छ, जसले बाँसलाई वैज्ञानिक र व्यावसायिक दृष्टिकोणले हेरेको छ । नेपालले पनि यस प्रकारका अनुसन्धानात्मक संस्थाहरू स्थापना गरी बाँसको अधिकतम उपयोग गर्न सक्छ ।

१. पर्यावरणीय प्रभाव
बाँसको खेतीले माटोको क्षय रोक्न, हरियाली कायम राख्न, र कार्बनडाइअक्साइडको अवशोषण गर्न ठूलो मद्दत पुर्याउँछ । नेपालजस्तो पहाडी भू–भाग भएको देशमा बाँसको खेतीले जमिनको संरक्षण गर्ने मात्र नभई हरियाली बढाउने योगदान दिन सक्छ ।
२. रोजगारीको सृजना
बाँसलाई खेती, प्रशोधन, र उत्पादनका विभिन्न चरणहरूमा प्रयोग गरी लाखौं रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्न सकिन्छ । नेपालमा विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रका जनतालाई बाँससँग सम्बन्धित उद्योगहरूमा सहभागी गराई आयआर्जनका अवसरहरू प्रदान गर्न सकिन्छ ।
३. निर्यात र राजस्व
बाँसबाट बनेका फर्निचर, हस्तकला, र अन्य उत्पादनहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा निर्यात गरी राजस्व वृद्धि गर्न सकिन्छ । नेपालको हस्तकला उत्पादनले विश्व बजारमा पहिचान बनाएको छ, र बाँसका सामग्री यसमा थपिन सक्ने सम्भावना प्रबल छ ।

सरकारी कार्यालयहरूमा बाँसका सामग्री प्रयोग
नेपाल सरकारले बाँसको महत्वलाई बुझेर यसका उपयोगलाई सरकारी कार्यालयहरूमा अनिवार्य गर्नुपर्छ । बाँसका कुर्सी, टेबल, पेन स्ट्यान्ड, र अन्य कार्यालय सामग्रीले केवल देशभित्र उत्पादित सामग्रीको प्रयोगलाई प्रोत्साहन मात्रै गर्दैन, यसले त आयात प्रतिस्थापनमा पनि ठुलो सहयोग पुर्याउछ ।

फाइदाहरू
१. स्थानीय उत्पादनको प्रवद्र्धन 
स्थानीय रूपमा उत्पादित बाँसका सामग्री प्रयोग गर्दा नेपाली किसान र उद्यमीहरूले प्रत्यक्ष फाइदा प्राप्त गर्छन् ।
२. खर्च बचत 
बाँसका सामग्रीहरू काठ र अन्य विकल्पहरूको तुलनामा सस्ता छन् ।
३. पर्यावरणमैत्री 
बाँसका उत्पादनहरूले प्लास्टिक र अन्य हानिकारक सामग्रीको प्रयोगलाई प्रतिस्थापन गर्न सक्छ ।

चीनको उदाहरण
चीनमा बाँसको उपयोगलाई वैज्ञानिक र व्यावसायिक रूपमा अगाडि बढाइएको छ । चीनको अनहुइ प्रान्तमा रहेको नानजिङ वनस्पति विश्वविद्यालय बाँस सम्बन्धी अध्ययन, अनुसन्धान, र उत्पादन प्रविधिमा विश्वमै अग्रणी मानिन्छ । यसले बाँसको कृषि, उद्योग, र वातावरणीय पक्षलाई समेट्दै चीनको अर्थतन्त्रमा ठुलो योगदान पुर्याएको छ । नेपालले पनि चीनको यो नमूना अनुसरण गर्न सक्नेछ ।

बाँसको विकासका लागि रणनीति
१. नीति निर्माण

बाँसको उत्पादन, प्रशोधन, र व्यापारलाई प्रवद्र्धन गर्न विशेष नीति बनाइनुपर्छ ।
२. अनुसन्धान र विकास

बाँसको वैज्ञानिक खेती, नयाँ प्रजातिहरूको विकास, र प्रशोधन प्रविधिमा लगानी गर्नुपर्छ ।
३. सीप विकास

स्थानीय जनतालाई बाँसको खेती, प्रशोधन, र उत्पादनमा तालिम दिनुपर्छ ।
४. आधारभूत संरचनाः

बाँस प्रशोधन उद्योगहरू स्थापना गर्न सरकार र निजी क्षेत्रको साझेदारी आवश्यक छ ।

निष्कर्ष
नेपालमा बाँसको सम्भावना अपार छ । यसलाई आधुनिक प्रविधि र योजनाबद्ध विकासको माध्यमबाट मात्र पूरा गर्न सकिन्छ । बाँसका उत्पादनहरूलाई सरकारी कार्यालयहरूमा अनिवार्य रूपमा प्रयोग गर्ने नीतिले बाँस उद्योगलाई प्रोत्साहन दिनुका साथै आयात प्रतिस्थापन र वातावरण संरक्षणमा समेत ठुलो योगदान पुर्याउँछ । चीनको बाँस उद्योगबाट सिकेर, नेपालले आफ्नै विशेषता र स्रोतहरूको सदुपयोग गर्दै बाँसलाई अर्थतन्त्रको बलियो खम्बा बनाउन सक्छ । यो प्रयासले दिगो विकास र समृद्ध नेपालको परिकल्पना साकार पार्न मद्दत पुर्याउनेछ ।
बाँसका जानकार तथा वनष्पति विज्ञहरुसँग विभिन्न संचार माध्यममा गरिएको कुराकानी र संवादका आधारमा तयार पारिएको यो रिपोर्ट